Deze blog is verschenen op de website van het Nederlansds Instituut voor de Warmtetransitie. Afgekort NIWT. Voor deze organisatie verzorgde RenewabLAW een cursus wat betreft de ontwikkelingen in de wet- en regelgeving. Dit in het kader van de NIWT-opleiding Professional in de warmtetransitie. In de cursus “Contracteren in de warmtetransitie” die later in 2022 wordt verzorgd door het NIWT en waar RenewabLAW een bijlage aan levert, komen de belangrijkste wet- en regelgeving, diverse vormen van contracteren en publiek-private samenwerking uitgebreid aan bod.

De aanleg van een windpark, de verwerking van organisch afval tot biogas, de inzet van industriële restwarmte. Het zijn actuele thema’s die onvermijdelijk juridische vragen oproepen. “Er is zoveel wet- en regelgeving die te maken heeft met de energietransitie. Professionals staan voor complexe vraagstukken: wat speelt er, wat is de achtergrond van nieuwe ontwikkelingen, wat zijn de onderlinge verbanden tussen verschillende wetten?”, vertelt Jan Albert Timmerman, initiatiefnemer van juridisch adviesbureau RenewabLAW en docent van het NIWT.

Door de bomen het bos zien

Als oprichter van RenewabLAW (wat staat voor renewables and law) adviseert Timmerman Nederlandse organisaties die zich bezighouden met de transitie naar duurzame energie over alle juridische aspecten die spelen bij energiebesparing en hernieuwbare energie: van civielrechtelijke kwesties tot fiscale en notariële zaken. “Je hoeft als professional in de warmtetransitie niet alle specifieke wet- en regelgeving tot in detail te kennen. Je hoeft immers ook niet te weten hoe de motor van een auto werkt om erin te kunnen rijden. Je hebt in de warmtetransitie vooral een helicopterview nodig. Je moet door de bomen het bos zien en de grootste bomen kennen.”

Timmerman bespreekt in zijn bijdrage aan de NIWT-opleiding Professional in de warmtetransitie vijf belangrijke juridische pijlers van de warmtetransitie: het Klimaatakkoord, de Omgevingswet, de Wet Collectieve Warmtevoorziening, de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie en de Gaswet (of: de Energiewet die de Gaswet en Elektriciteitswet op kort termijn vervangt). “Je kunt het Klimaatakkoord zien als een boomstam, met de vier wetten als de dikke takken. Het zijn de juridische pijlers die je inzicht geven in de algemene wettelijke kaders en die je in het oog moet houden om de meer technische en gedetailleerde wet- en regelgeving te begrijpen.”

Verhuizen tijdens de verbouwing

“Het gekke met wamtetransitie is dat we eigenlijk al aan het verhuizen zijn terwijl het huis nog moet worden gebouwd”, signaleert Timmerman. “Om de overgang te maken naar een klimaatneutrale energievoorziening is volgens het Klimaatakkoord een wijkenaanpak nodig. Maar als een gemeente nu bijvoorbeeld de keuze maakt om een wijk aardgasvrij te maken met een warmtenet, dan spelen daarbij de Wet Collectieve Warmtevoorziening, de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie en een aantal andere wetten en richtlijnen die nog in ontwikkeling zijn. Daarnaast kunnen burgers en bedrijven pas rechten ontlenen aan de Transitievisie Warmte als er ook een omgevingsplan is – en het is nog niet zeker wanneer de Omgevingswet die dat regelt in werking treedt. Er is in feite nog geen rechtmatigheidsgrondslag voor de lokale warmtetransitie.”

Er is dus sprake van verschillende juridische ontwikkelingen, die onderling zijn verknoopt. “We leven in een onrustig tijdsgewricht, waarin het niet zeker is welke kant de wet- en regelgeving opgaat en er eigenlijk nog geen jurisprudentie is. De opgave voor professionals in de warmtetransitie is om steeds op de hoogte te zijn van de belangrijkste juridische ontwikkelingen. Dan kan je overzicht houden over wat er speelt en tijdig de juiste vragen stellen.” Timmerman geeft het voorbeeld van een gemeente met plannen voor een all electric oplossing voor een specifieke wijk. Welke speelruimte is er dan om in de aanbesteding criteria te benoemen voor thema’s zoals netcongestie, duurzaamheid en participatie?

Voorsorteren op toekomstige wetten

Bij de toepassing van de juridische kaders is volgens Timmerman ook basiskennis nodig van aanpalende terreinen, zoals de techniek achter concepten met waterstof, de financiering van warmtenetten en het draagvlak voor de lokale warmtetransitie. “Je kunt dan beleidsplannen op een goede manier afstemmen met de wet- en regelgeving. Er zijn nu al wettelijke kaders en je kunt voorsorteren op de mogelijkheden van toekomstige wetten zoals de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie. Om de metafoor van de verhuizing nog eens te gebruiken: het is natuurlijk lastig om meubels neer te zetten als een huis nog in aanbouw is. Maar we moeten zeker doorgaan met de energietransitie – en accepteren dat er straks misschien wat spullen op de verkeerde plek staan.”

Is de komst van nieuwe juridische instrumenten, zoals de Omgevingswet en de Wet Collectieve Warmtevoorziening en de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie, goed nieuws voor professionals in de warmtetransitie? Het juridische speelveld is straks overzichtelijker, maar niet noodzakelijkerwijs ook makkelijker, denkt Timmerman. “Met wet- en regelgeving en jurisprudentie zijn de juridische kaders duidelijker, en ontstaat er rechtszekerheid. Maar de regels kunnen de plannen van nu straks misschien belemmeren of zelfs onmogelijk maken.”

De toegevoegde waarde van wet- en regelgeving

Juridische zaken zijn geen zand in de raderen van de energietransitie, benadrukt Timmerman. “Een juridisch advies heb je niet alleen nodig als er een conflict dreigt, of als er een geschil is. Het recht is een randvoorwaarde voor onze democratische rechtsstaat en is in staat om onze klimaatdoelen daadwerkelijk verder te brengen.” Zo geven de wettelijke kaders gemeenten handvatten om onderbouwde keuzes te maken, bijvoorbeeld als het gaat om de selectie van warmtebedrijven.

“Een professional die gevoel heeft voor de actuele wet- en regelgeving kan echt van toegevoegde waarde zijn voor de warmtetransitie”, voegt Timmerman toe. “Als je een beetje de weg weet door het oerwoud van wetten en regels, dan kom je sneller tot de kern van de zaak en op het juiste moment de juiste vragen stellen aan de juiste specialisten. Vraag juridische experts dan ook om mee te denken in oplossingen en mogelijkheden. Gezien de urgentie van de klimaatcrisis is er simpelweg geen tijd meer om alleen maar te denken in juridische risico’s en onmogelijkheden.”